Để đạt hiệu quả trong giao dịch chứng khoán (trading), trạng thái cảm xúc của nhà đầu tư trước khi vào lệnh đóng vai trò cực kỳ quan trọng, vì tâm lý ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định và khả năng quản trị rủi ro. Dựa trên các nguyên tắc đầu tư từ những nhà giao dịch thành công như Warren Buffett, Jesse Livermore, và các nghiên cứu tâm lý học giao dịch, dưới đây là những trạng thái cảm xúc đúng đắn mà nhà đầu tư nên có trước khi vào lệnh:
1. Bình tĩnh và khách quan
- Tại sao?: Trading đòi hỏi sự tỉnh táo để phân tích dữ liệu và tuân thủ chiến lược. Cảm xúc như sợ hãi, tham lam, hoặc phấn khích quá mức dễ dẫn đến quyết định bốc đồng, như mua ở đỉnh hoặc bán ở đáy.
- Cách đạt được:
- Chuẩn bị kế hoạch giao dịch rõ ràng: Xác định điểm vào lệnh, điểm cắt lỗ (stop-loss), và điểm chốt lời (take-profit) trước khi giao dịch.
- Thực hành thiền hoặc hít thở sâu trước khi vào lệnh để giữ tâm trí bình tĩnh.
- Tránh kiểm tra giá liên tục hoặc bị ảnh hưởng bởi tin tức thị trường gây nhiễu.
- Ví dụ: Jesse Livermore nhấn mạnh rằng “thị trường không bao giờ sai, chỉ có cảm xúc của bạn sai”. Một nhà đầu tư bình tĩnh sẽ không vội vàng mua cổ phiếu chỉ vì thấy giá tăng đột biến.
2. Tự tin nhưng không kiêu ngạo
- Tại sao?: Tự tin vào chiến lược và phân tích của mình giúp bạn thực hiện lệnh mà không do dự. Tuy nhiên, kiêu ngạo hoặc quá tự tin có thể khiến bạn bỏ qua các tín hiệu rủi ro hoặc không tuân thủ kỷ luật.
- Cách đạt được:
- Dựa vào phân tích kỹ thuật (ví dụ: biểu đồ giá, RSI, MACD) và phân tích cơ bản (báo cáo tài chính, tin tức doanh nghiệp) để củng cố quyết định.
- Kiểm tra lại lịch sử giao dịch của bạn để đảm bảo chiến lược đã được thử nghiệm và hiệu quả.
- Đặt câu hỏi: “Mình đã xem xét đủ các kịch bản chưa?” để tránh tự tin mù quáng.
- Ví dụ: Một nhà đầu tư tự tin sẽ vào lệnh mua cổ phiếu PET nếu giá chạm vùng hỗ trợ 19.000 đồng với khối lượng giao dịch tăng, nhưng sẽ không bỏ qua rủi ro nếu VN-Index đang trong xu hướng giảm.
3. Kỷ luật và kiên nhẫn
- Tại sao?: Kỷ luật giúp bạn tuân thủ kế hoạch giao dịch, trong khi kiên nhẫn đảm bảo bạn chỉ vào lệnh khi tất cả điều kiện được đáp ứng. Thiếu kiên nhẫn dễ dẫn đến FOMO (sợ bỏ lỡ cơ hội) hoặc giao dịch quá mức.
- Cách đạt được:
- Xây dựng hệ thống giao dịch với các quy tắc rõ ràng (ví dụ: chỉ mua khi giá phá vỡ kháng cự với khối lượng xác nhận).
- Ghi nhật ký giao dịch để theo dõi lý do vào lệnh và học từ sai lầm.
- Chấp nhận rằng không phải lúc nào cũng có cơ hội giao dịch tốt; đôi khi chờ đợi là chiến lược tốt nhất.
- Ví dụ: Warren Buffett từng nói: “Thị trường chứng khoán là nơi chuyển tiền từ người thiếu kiên nhẫn sang người kiên nhẫn”. Một nhà đầu tư kỷ luật sẽ chờ cổ phiếu SHS giảm về vùng hỗ trợ 18.000 đồng trước khi mua, thay vì đuổi theo giá.
4. Sẵn sàng chấp nhận rủi ro có kiểm soát
- Tại sao?: Mọi giao dịch đều có rủi ro, và việc chấp nhận khả năng thua lỗ là cần thiết để tránh căng thẳng quá mức khi thị trường đi ngược dự đoán. Tuy nhiên, rủi ro phải được kiểm soát để bảo vệ vốn.
- Cách đạt được:
- Chỉ rủi ro một phần nhỏ vốn (thường 1-2% mỗi lệnh) để tránh thua lỗ lớn.
- Sử dụng lệnh cắt lỗ tự động để hạn chế tổn thất.
- Chuẩn bị tinh thần cho kịch bản xấu nhất và có kế hoạch dự phòng (ví dụ: chuyển sang cổ phiếu khác nếu giao dịch thất bại).
- Ví dụ: Trước khi mua cổ phiếu WLD ở mức 2,42 USD, nhà đầu tư nên đặt cắt lỗ tại 2,20 USD (giảm 9%) để bảo vệ vốn, thay vì hy vọng giá sẽ đảo chiều mà không có cơ sở.
5. Không bị chi phối bởi cảm xúc tiêu cực
- Tại sao?: Sợ hãi (sợ thua lỗ) hoặc tham lam (muốn lợi nhuận nhanh) là hai cảm xúc nguy hiểm nhất trong trading. Những cảm xúc này dễ khiến bạn phá vỡ kế hoạch hoặc đưa ra quyết định sai lầm.
- Cách đạt được:
- Tránh đọc quá nhiều tin tức tiêu cực hoặc tin đồn trên mạng xã hội (như bài đăng trên X) trước khi giao dịch.
- Tập trung vào dữ liệu và chiến lược, thay vì cảm giác “thị trường sắp sụp đổ” hoặc “giá sẽ tăng gấp đôi”.
- Thực hành tư duy tích cực nhưng thực tế, ví dụ: “Mình đã phân tích kỹ, giờ là lúc hành động theo kế hoạch”.
- Ví dụ: Nếu nghe tin đồn về SHS liên quan đến nhân sự cấp cao, nhà đầu tư nên kiểm tra báo cáo tài chính và tin tức chính thức từ HOSE thay vì hoảng loạn bán tháo.
6. Tâm thế học hỏi và linh hoạt
- Tại sao?: Thị trường luôn thay đổi, và nhà đầu tư cần sẵn sàng học hỏi từ sai lầm hoặc điều chỉnh chiến lược khi cần. Tâm thế cứng nhắc hoặc quá tự mãn có thể dẫn đến thua lỗ.
- Cách đạt được:
- Xem mỗi giao dịch là một bài học, bất kể thắng hay thua.
- Đánh giá lại chiến lược sau mỗi phiên giao dịch để tìm điểm cải thiện.
- Theo dõi các nhà giao dịch thành công (như trên X hoặc các diễn đàn) để học cách họ kiểm soát cảm xúc.
- Ví dụ: Nếu một lệnh mua cổ phiếu PET lỗ vì thị trường giảm, nhà đầu tư nên phân tích lý do (phân tích kỹ thuật sai? tin tức bất ngờ?) thay vì tự trách hoặc từ bỏ.
Lời khuyên thực tiễn
- Trước khi vào lệnh:
- Kiểm tra kế hoạch giao dịch: Đảm bảo bạn đã xác định điểm vào, điểm ra, và tỷ lệ rủi ro/lợi nhuận (Risk/Reward Ratio, lý tưởng từ 1:2 trở lên).
- Đánh giá tâm trạng: Nếu bạn cảm thấy lo lắng, phấn khích quá mức, hoặc mệt mỏi, hãy hoãn giao dịch vì tâm lý không ổn định dễ dẫn đến sai lầm.
- Tham khảo dữ liệu: Xem xét báo cáo tài chính, biểu đồ giá, và tin tức cập nhật (ví dụ: từ Vietstock, HOSE) để củng cố quyết định.
- Hạn chế tác nhân gây nhiễu: Tắt thông báo mạng xã hội hoặc các nhóm chat trading để tránh bị cuốn theo đám đông.
- Mẹo kiểm soát cảm xúc:
- Thực hiện bài tập hít thở 4-7-8 (hít vào 4 giây, giữ 7 giây, thở ra 8 giây) để giảm căng thẳng.
- Viết ra lý do vào lệnh để củng cố sự tự tin và tránh do dự.
- Giới hạn thời gian giao dịch (ví dụ: chỉ giao dịch 1-2 giờ mỗi ngày) để giữ tâm lý ổn định.
Kết luận
Trước khi vào lệnh trading, nhà đầu tư nên ở trạng thái bình tĩnh, tự tin, kỷ luật, và sẵn sàng chấp nhận rủi ro có kiểm soát, đồng thời tránh bị chi phối bởi sợ hãi, tham lam, hoặc FOMO. Một tâm thế học hỏi và linh hoạt sẽ giúp bạn đưa ra quyết định dựa trên phân tích thay vì cảm xúc. Việc chuẩn bị kế hoạch giao dịch rõ ràng, kiểm soát vốn, và thực hành kỹ thuật quản lý tâm lý (như thiền, ghi nhật ký) là chìa khóa để duy trì trạng thái cảm xúc đúng đắn.
